نگرشی به طراحی نما بر بنا های تاریخی

روشهای به کار رفته در ساخت بناهای جدید در کنار ابنیه ی تاریخی

این مبحث به نوبه ی خود بسیار گسترده می باشد. چرا که می توان این موضوع را از جوانب گوناگون مورد بررسی قرار داد ٬ از جمله: تغییر ساختمان قدیمی به منظور پذیرش کاربری نوین ٬ طراحی در مجاورت ساختمانی تاریخی و با ارزش ٬ الحاق بخشی به بنای قدیمی به منظور توسعه ی آن. آنچه به اختصار ادامه می آید ٬ چکیده ای از دیگاه های موجود در این زمینه است:

تغییر کاربری ابنیه ی تاریخی

در این مورد ٬ برخی معتقد به ایده ی حفظ پوسته و نمای خارجی می باشند. حفاظت گرایان به حفظ کل بنای تاریخی معتقدند و تغییراتی را به عنوان یک واقعیت ٬ به منظور فعال کردن مجدد آن ها می پذیرند. روش های اتخاذ شده در این مورد عبارت اند از :

۱-حفظ کل ساختار بنای موجود: در این روش تجدید رنگ آمیزی؛ نوسازی سرویس و اقداماتی از این دست انجام می گیرد.

۲-حفظ کل پوشش بیرونی و بازسازی داخل بنا همراه با تغییرات جزئی.

۳-حفظ کل پوشش بیرونی ٬ همراه با تغییرات عمده در داخل بنا.

۴-حفظ کلیه ی دیوارهای جانبی بنا و تخریب کامل سقف و ساختار داخلی ٬ و به دنبال آن ساخت یک بنای جدید در پشت نمای تاریخی.

۵-حفظ تنها ۲ یا ۳ ضلع از بنای موجود و تخریب باقی مانده ی بنا و ساخت یک ساختمان کاملًا جدید در پشت دیوارهای نمای باقی مانده.

۶-حفظ تنها یک ضلع؛ یعنی دیوار نمای ساختمان موجود و تخریب کامل بقیه ی بنا و ساختن یک بنای جدید.

خانه طباطبایی ها کاشان

طراحی در بافت های تاریخی

در این زمینه نیز نقطه نظرات گوناگونی مطرح می باشد که می توان به شرح زیر خلاصه نمود

تلفیق

ساختارهای جدید احداث شده در یک محله ی قدیمی باید به صورت یک قطعه ی تلفیقی استقرار یابند. شیوه ی تلفیق در اصل الگو برداری از روی ساختمان های قدیمی ست و همواره به اعتبارات و منابع مالی چشمگیر و زمان زیاد احتیاج دارد.

تضاد و تباین

در این روش طراح به عمد بنای جدید را متمایز می سازد و معمولًا این روش در ساختمان های بزرگ و مجلل شهری مورد استفاده قرار می گیرد. فرق آن با درجه ی صفر به عمد انجام دادن این کار است.

نما و حیاط سنتی

تقابل

در این روش ساختمان های چون به لحاظ سبک نمی توانستند ارتباط مناسبی با ساختمان های قدیمی تر پیدا کنند ٬ به ناچار در تقابل با ساختمان های جدید قرار گرفتند.

روش تقابل جنبه ی دیگری نیز دارد که نباید کم اهمیت تلقی شود. این جنبه ٬ سهولت کاربرد آن رای طراحان است: معماران بدون نگرانی از محکوم شدن به بی مسئوولیتی و به امید مبهم خلاق و مبتکر شناخته شدن می توانند از یافتن راه حلی مناسب برای یک مساله ی سخت طفره رفته و اعلام کنند که بدون توجه به طرح ارائه شده و تنها با ایجاد تضاد ٬ رابطه ای مطلوب پدید آورده اند. به این ترتیب و با چنین استدلالی راه حل های ضعیف و نامطلوب را توجیه کرده و نتایج کار اغلب به ایجاد محیطی سردرگم و بلاتکلیف برای عموم ختم می شود و بنابراین ٬ آنچه اغلب عدم برقراری رابطه است ٬ به عنوان یک گزینه ی زیبا ارائه می گردد.

استفاده از جزئیات

یک تصور کلی این است که اگر کسی حد نصاب بصری را در نظر بگیرد ٬ رابطه ی مطلوب را به وجود آورده است. ولی همان طور که پیش از این دیدیم ٬ مشکل به این سادگی قابل حل نیست. ساختمانی که از برخی موارد حساس مانند همگونی ارتفاع ٬ نسبت ها و مصالح تخطی نموده ٬ در صورت داشتن بافت بصری مناسب که عمدتا حاصل آرایه ها یا جزئیاتی کوچک است ٬ باز هم می تواند با ساختمان های مجارو سازگار باشد. نکته ی جالب این است که هرچه ساختمان از ساختمان مجاور خود به لحاظ مصالح ٬ مقیاس ٬ تناسبات ٬ ارتفاع و موارد مشابه دیگر بیش تر تقلید کند ٬ حذف آرایه های خاصِ ساختمان مجاور در ساختمان جدید کاری نابه جاتر به شمار می آید؛ به طوری که ساختمان جدید عریان به نظر می رسد.

ضوابط موجود در نحوه ی ساخت و ساز در مجاورت بافت های تاریخی

همان گونه که قبلًا نیز یادآوری شد ٬ ساخت و ساز در جوار بافت های تاریخی را می توان از ابعاد گوناگون مورد توجه قرار داد که عبارت اند از: توجه به متن و زمینه در طراحی معماری بافت های شهری قدیمی ٬ توجه به ضوابط مرتبط با حریم های منظری و کیفی ٬ دیدگاه های مرمتگران و ضوابط بین المللی.

موزه آیینه خانه مفخم

ضوابط مرتبط با حریم

هر اثری با توجه به زمان و مکان ساخت ٬ از دسترسی ها و مفصل هایی حیاتی برخوردار بوده و ضمن استقرار در بافت طبیعی شهری و روستایی ٬ با محیط و بستر طبیعی خود انس و

الفت یافته و به گونه ای ارتباط برقرار کرده است. این هم زیستیِ تاریخی طبیعی

با الحاقاتِ حاشیه ای بناها نیز هماهنگی کامل داشته ٬ هم سو با جریان تاریخی و فرهنگ و

اعقتادات بوده و فن مورد استفاده در آن نیز با جغرافیای طبیعی مکان هم خوانی داشته است. امروزه تغییر شیوه ی زندگی ٬ کاربرد مصالح نوین و پیدایش روش های گوناگون طراحی و

اجرا (ضمن خدشه دار کردن وحدت جغرافیایی) نوعی انقطاع در تسلسل تاریخی بافت های شهری و روستایی پدید آورده است. بی تردید تغییر و تحول در ذات همه ی امور است ٬

ولی هدایت و کنترل تغییر ٬ ضرورت اجتناب ناپذیر زمان کنونی ست.

تحولات مختلف تاریخی سبب جدا شدن بناها از بافت طبیعی ٬ روستایی و شهری خود شده اند. به هر تقدیر ٬ چه این انفصال رخ داده باشد و چه بنا در همان وضعیت به حیات خود ادامه

دهد ٬ پیش بینی حریم و ضوابط ویژه ی حفاظتی ضروری ست ٬ تا بتواند این بناها را از آسیب ها و صدمات احتمالی مصون دارد.

حریم مرتبط با بناها

رعایت اصول زیر در مورد حریم فنی بنا ضروری ست:

۱-ممانعت از ایجاد پی های بزرگ که در تشدید رانش پی ها موثر است.

۲-ممانعت از احداث کارگاه ها و کارخانه هایی که دود و صدا ایجاد می کنند و موجب پراکنده شدن مواد شیمیایی زیان بار می شوند.

۳-ممانعت از احداث بزرگراه ها و راه های ویژه ی گذِر تند که صدا و لرزش ایجاد می کنند.

۴-ممانعت از حفر چاه های عمیق و نیمه عمیق آب که باعث تغییر سطح آب های زیرزمینی می شوند.

۵-ممانعت از کاشتن درخت در حاشیه ی بنا.

۶-ممانعت از حفر چاه های فاضلاب و کانال های آب رسانی در کنار بنا.

۷-جلوگیری از تخریب بناهای وابسته به ابنیه ی ارزشمند و تاریخی مانند (ساباط ها و پشت بندها که در حفظ تعادل و جلوگیری از رانش آن ها موثرن.)

۸-با توجه به کثرت و تنوع کیفی و فنی انواع بناهای تاریخی موجود در کشور ٬ تشخیص فاصله ی فیزیکی این حریم ٬ بستگی به نوع اثر ٬ مصالح به کار رفته ٬ ارتفاع ٬ ابعاد مجموعه و وضعیت طبیعی محوطه و مطالعه ی زمین شناسی دارد و در نهایت ٬ نظر فنی کارشناسان و متخصصان امر مرمت در هر کدام از موارد ضروری ست.

نمای تاریخی ایران

حریم منظری ابنیه

در رابطه با اشراف و دید و منظر ابنیه ٬ رعایت مقررات زیر ضرورت دارد:

۱-ممانعت از احداث بناهای مرتفعی که باعث اختلال در هماهنگی محیط می شوند و دید و چشم انداز موجود را تحت الشعاع قرار می دهند.

۲-ممانعت از افزایش یا کاهش تراکم موجود زیرا افزایش تراکم لاجرم احداث تاسیسات جدید شهری را به دنبال خواهد داشت که آن بخش از بافت شهری ظرفیت پذیرش آن ها را ندارد.کاهش تراکم نیز موجب رکود اقتصادی و حیاتی مجموعه یا بنا می شود.

۳-پرهیز و ممانعت از به کار بردن مصالح ناموزون و ناهماهنگ در کنار بنا.

۴-سامان دهی ٬ تقویت و حفظ محیط طبیعی بنا.

۵-سامان دهی و ایجاد فضای سبز در حریم ابنیه یا در نظر داشتن ضوابط فنی و باستان شناختی.

ضوابط بین المللی در ارتباط با طراحی معماری در جوار بافت های قدیمی

برای تنظیم و تدوین ضوابطی در ارتباط با نحوه ی برخورد با ابنیه و بافت های تاریخی ٬ کنگره هایی بین المللی هر چند سال یک بار تشکیل میشوند. یکی از نخستین نمونه های این شنست ها ٬ کنگره ی آتن بوده است که ماده ی ۷۰ آن به کار بردنِ سبک های گذشته در ساختمان های جدید واقع در محوطه ی تاریخی را مردود اعلام می کند.

این ماده هر گونه بازگشت به گذشته را نفی می کند. زیرا به اعتقاد شرکت کنندگان در آن کنگره ٬ شاهکارهای گذشته طریق تفکر و اندیشه های زیبایی شناسی هر نسلی را به ما است؛ چون هیچ گاه نمی توان شرایط کهنِ کار را تجدید کرد. « اصل » تا « بدل » نشان می دهند. تقلید گذشته همان تن در دادن به دروغ بوده و به معنای بالا بردن و مناظری را که شاهد گویایی از « فضای شهری » ماده ی یک از کنگره ی ونیز در این باره معتقد است که مفهوم اثر تاریخی نه تنها شامل ساخته های منفرد معماری می گردد ٬ بلکه یک تمدن خاص ٬ از یک تحولِ مشخص یا از یک حادثه تاریخی به شمار می آیند نیز در بر می گیرد. ماده ی ۶ از همین کنگره بر حفاظت محیط اطراف علاوه بر نگه داری ابنیه ی تاریخی تاکید می ورزد. احداث هر گونه ساختمان جدید در آن محیط و همچنین تخریب بناها و یا تغییر نحوه ی استفاده از آن ها به طوری که در روابط ٬ حجم و رنگ آن ها تاثیر بگذارد ٬ به کلی ممنوع است.

بیانیه ی بوداپست نیز بر کلیت گذشته ٬ حال و آینده تاکید داشته و اعتقاد به حفظ هماهنگی میان هر سه زمان دارد. اهداف این بیانیه عبارت اند از: الف معماری معاصر در مجموعه های ساختمان قدیمی ٬ و ب باززنده سازی ابنیه یا بافت با عملکرد مناسب. اصول پیشنهادی بیانیه ی بوداپست نیز ضمن ارزش قائل شدن به مجموعه های تاریخی ٬ بر اجتناب از هر گونه تقلید از مجموعه ها و ابنیه ی تاریخی گذشته تاکید می کند.

بیانیه ی ترینیدا نیز استفاده از شیوه های معماری بومی ٬ بهره گیری از مصالح محلی و مشارکت مردم بومی در تصمیم گیری های حفاظتی را توصیه می کند.

تونل توحید

بررسی برج جهان نما در بافت مجاورش

یکی از بناهای جنجال برانگیز ساخته شده در دهه ی اخیر ٬ برج جهان نمای اصفهان می باشد. میدان نقش جهان اصفهان از نخستین آثار ایرانی و یکی از بزرگ ترین میدان های جهان است که در سال ۱۳۱۳ ه.ش. در فهرست آثار ملی به ثبت رسید و پس از آن به علت ویژگی های تاریخی و فرهنگی ٬ این میدان ٬ در سال ۱۹۷۹ م. به فهرست میراث جهانی وارد شد.

در سال ۱۳۷۵ شهرداری اصفهان اقدام به احداث برج ۵۲ متری جهان نما کرد. مجموعه ی جهان نما در حاشیه ی غربی میدان دروازه دولت و منتهی الیه شمال چهارباغ عباسی ٬ در مرکز ثقل هندسی اصفهان بزرگ و خارج از محدوده ی ارگ تاریخی قرار دارد.

مجموعه ی جهان نما در غرب میدان ٬ حد فاصل خیابان طالقانی ٬ علی قلی بیک ومیدان شمس آبادی محدوده ای از منظر مکانی ٬ منحصر به فرد است ٬ زیرا دقیقا در درون این مفصل واقع شده و به کل مجموعه ی تاریخی مشرف است. مهم ترین وجه سازمان دهی کالبدی این پروژه ٬ تعیین ارتفاع مجموعه در مجاورت منطقه ی تاریخی اصفهان است. در زمان شروع ساخت این بنا ٬ مسئولان میراث فرهنگی وقت مخالفتی با این اقدام نکردند و به مرور با احداث طبقات برج ٬ حریم منظری میدان تاریخی و فرهنگی نقش جهان دچار مشکل شد. به دلیل احداث برج جهان نما و ارتفاع بلند این برج ٬ موقعیت فرهنگی و تاریخی میدان تاریخی نقش جهان تحت تاثیر قرار گرفت. بر همین اساس ٬ کمیته ی میراث جهانی یونسکو

به ایران هشدار داد در صورتی که ارتفاع برج جهان نما تعدیل نشود میدان نقش جهان اصفهان در معرض حذف از فهرست میراث جهانی قرار می گیرد. بدین ترتیب ٬ این برج در میانه ی راه ٬ به لحاظ تحت تاثیر قرار دادن میراث فرهنگی و ارزش تاریخی میدان نقش جهان با انتقادات بسیار مواجه شد.